Αθάνατος Θνητός

Το όνομα που δίνεται στον άνθρωπο μπορεί να καθορίσει την ζωή του.

Έτσι έγινε, τουλάχιστον, με εμένα. Με ονόμασαν Αθανάσιο, αθάνατο ας πούμε, και με φώναζαν ως τώρα Θανάση, Θανασάκη, Σάκη. Χάνοντας το στερητικό άλφα, το όνομα από εκεί που δήλωνε αυτόν που δεν έχει θάνατο, κατέληξε να υποδηλώνει το ακριβώς αντίθετό του.

Έχω σκεφτεί ότι θα μου άρεσε αντί για Θανάση να με φωνάζουν Αθανάση, ώστε να μη χάνει το όνομα τη σημασία που’χει, αλλά δεν είμαι τόσο καλλιτεχνική φύση για μια τέτοια αλλαγή. Το Αθανάσης ίσως χρησιμοποιηθεί σε κάποιον λογοτεχνικό μου ήρωα, ως alter ego μου.

Χάρη στο όνομα που έχω, είναι πολλές οι φορές που αναρωτιέμαι για τον θάνατο, κι άρα για τη ζωή. Σκεπτόμενος τόσο συχνά το τέλος, πήρε το μυαλό μου να στροβιζίλεται φιλοσοφικά. Και σαν να μην έφτανε αυτό, έχω μέσα μου τον Θάνατο ως ήρωα δημιουργημένο από εμένα τον ίδιο. Είμαι σε ανοιχτό διάλογο μαζί του και τα συναισθήματά μου είναι ανάμικτα. Από τη μια τον βλέπω ως τιμωρό, από την άλλη ως λυτρωτή. Του’χω πει ως τώρα ότι θέλω να τον συναντήσω, αλλά δεν έχει έρθει η ώρα ακόμα. Ζητώ τη δύναμή του ώστε να ξεπερνώ τις δυσκολίες και τον σέβομαι όπως ελπίζω να κάνει κι αυτός.

Ο λόγος που βγαίνει μέσα από εμένα, και μέσα από τον καθένα και την καθεμιά, δεν είναι απλά δικός μου λόγος. Αν στον νου μου τον αντιλαμβάνομαι ως δικό μου, αυτό δεν είναι παρά μια πλάνη. Ναι μεν νιώθουμε τον εαυτό μας ως ολότελα δικό μας, αλλά υπάρχει κάτι βαθύτερο, κάτι που μένει αν βγάλουμε τις φωνούλες που ακούμε, κι αυτό το κάτι δεν είναι παρά μια κοινή ψυχή.

Ο θάνατος είναι όντως το τέλος, αλλά και πάλι, το τέλος αυτό δεν είναι παρά το τέλος του εαυτού μας όπως τον ξέρουμε, όπως τον πιστεύουμε. Με τον θάνατο, χάνεται η συνείδηση, η ατομική ψυχή, το σώμα. Όλα έρχονται κι εκμηδενίζουν. Αλλά παρόλο που χανόμαστε μια για πάντα, ευτυχώς μάλλον παρά δυστυχώς, πάντα κάτι αφήνουμε πίσω μας. Μέσα στον κάθε άνθρωπο κατοικεί λίγο από τους άλλους. Η ζωή μας, ενώ φαίνεται τόσο μα τόσο ατομική υπόθεση, είναι και κοινωνική. Είμαστε, δηλαδή, κοινωνικά όντα με την έννοια πως κατοικούμε στις ψυχές των άλλων.

Όταν με το καλό φύγω, θα’χει μείνει λίγος από εμένα μέσα στους άλλους. Θα’χει μείνει και λίγη ψυχή από εμένα μέσα από το γράψιμο. Και το πόσο θα καταφέρω να συνεχίσω να υπάρχω, χωρίς πραγματικά να’μαι εκεί, εξαρτάται από την αξία που ξεκλείδωσα, από το τι συνεισέφερα πίσω στον κοινό μας κόσμο. Κι όλα αυτά ισχύουν για όλους.

Βίωσα τον θάνατο προσώπου κοντινού, προσώπου που αγαπούσα κι αγαπώ και πάντα θα κρατώ μέσα μου. Είδα πως είναι να χάνεις τον άλλο. Δεν είναι απλά ότι κάποιος χάθηκε από την ύπαρξη. Μαζί του παίρνει και κάτι από τη δική μας την ψυχή. Η σχέση, η επαφή, ο τρόπος συμπεριφοράς και ομιλίας, είναι ιδιαίτερος με τον κάθε άνθρωπο. Το κατάλαβα όταν είδα πως χάνοντας τον θείο μου έχασα κι ένα κομμάτι του εαυτού μου που ποτέ δε θα μπορέσει να εκδηλωθεί με τον ίδιο τρόπο πάλι. Είναι φορές που το υποσυνείδητο μου στέλνει εικόνες του θείου στα όνειρά μου, κι έρχεται αυτό το χαμένο κομμάτι εαυτού να πάρει μια ανάσα. Είναι περισσότερο ένα συναίσθημα, σίγουρα πολύπλοκο, αλλά πάντα συναίσθημα. Τελικά, πονάμε για δυο λόγους, τόσο για τον άνθρωπο που έσβησε, όσο και για το κομματάκι του εαυτού μας που χάνεται κι αυτό.

Η ζωή αλλάζει συνεχώς. Μπορεί να μη φαίνονται οι αλλαγές από τη μια μέρα στην άλλη, αλλά η αλλαγή συμβαίνει. Τώρα που φεύγω πάλι από την Ελλάδα, πάλι βαραίνουν όλα μέσα μου, γιατί ξέρω καλά πως αν με κερδίσει μια κοσμοπολίτικη ζωή, οι σχέσεις που έχω χτίσει τόσα χρόνια εδώ θα μπούνε κατά κάποιο τρόπο στο ψυγείο. Εκεί που συμβίωνα με φίλους και συγγενείς, από εδώ και πέρα οι δρόμοι χωρίζουν κι εφόσον εμείς ως εαυτοί αλλάζουμε, αυτό πάει να πει ότι μεγαλώνουμε χώρια, δίχως να καταλαβαίνουμε ότι πεθαίνει η σχέση μας, ή τουλάχιστον μπαίνει σε κώμα. Ξέρω πολύ καλά ότι ο άνθρωπος που’μαι σήμερα θα πάψει να υπάρχει μέσα στο πέρασμα των χρόνων, κι αν έγραψα τόσο αυτό το διάστημα, είναι για να κρατήσω κάποια στιγμιότυπα της συνειδησιακής μου κατάστασης, έτσι για να μου θυμίζουν στο μέλλον ποιος ήμουν κάποτε.

Η αλλαγή αυτή, δεν είναι παρά ένας βιωμένος θάνατος. Κάτι πεθαίνει κι εννοείται πως κάτι θα γεννηθεί ξανά μέσα μου. Ένας νέος εαυτός είναι προ των πυλών. Σίγουρα ο πυρήνας, ο χαρακτήρας, θα παραμείνει ίδιος, αλλά κάποιες αξίες, κάποιες ιδέες, θα έρθουν να προστεθούν στο οικοδόμημα που’μαι ως τώρα.

Όπως λέει κι ο μέντοράς μου, κάθε αποχωρισμός, είναι ένας μικρός θάνατος. Πόσους από δαύτους δε ζούμε καθημερινά; Κάθε μέρα όποιος τριγυρνά τις πόλεις, βλέπει έναν απίστευτα μεγάλο αριθμό προσώπων. Τα βλέπει κυρίως μια φορά και δεν πρόκειται να τα ξαναδεί. Είναι σαν να βλέπεις κάποιον και την επόμενη στιγμή μαθαίνεις πως πεθαίνει. Εμείς βέβαια, δε νιώθουμε έτσι, αλλά πολλές φορές, ειδικά όταν βλέπω μια κοπέλα στο δρόμο που μου αρέσει, δημιουργώ αβίαστα ένα συναισθηματικό δέσιμο μέσα σε μια στιγμή και νιώθω άσχημα που ξέρω πως δε θα την ξαναδώ.

Ζούμε, υπό αυτή την έννοια, καθημερινά με τον θάνατο.

Ο θάνατος, ωστόσο, δεν είναι κακός. Δεν είναι κακός γιατί τίποτα δεν είναι κακό από μόνο του. Είναι κακός για εμάς όμως. Είναι κακός γιατί δεν τον θέλουμε. Κι όμως, έρχεται και μας βρίσκει, απρόσμενα εννοείται. Κάθε φορά που έφευγα ως τώρα, χαιρετούσα τους ανθρώπους μέσα από τους οποίους εγώ είμαι εγώ. Και κάθε φορά συγκινούμαι, γιατί σκέφτομαι πως ίσως να’ναι η τελευταία φορά που βλέπω κάποιον. Ειδικά οι μεγαλύτεροι σε ηλικία, που οι πιθανότητες είναι εναντίον τους, νιώθω πως νιώθουν το ίδιο. Το βλέπω στα μάτια τους. Κάθε αντίο ίσως είναι το τελευταίο. Και κάθε πιθανός θάνατος, είναι συναισθηματικά βαρύς. Εκεί είναι που καταλαβαίνω ποιος άνθρωπος γύρω μου είναι άνθρωπος κι όχι απλά μια μηχανή που σκέφτεται λογικά και πράττει κοινωνικά προβλεπόμενα. Είναι ο πλούτος αυτός των συναισθημάτων που μας κάνει να πονούμε με τον αποχωρισμό και που υποδηλώνει ότι υπάρχει μια ψυχή μέσα μας ζώσα.

Έμαθα ως τώρα πως μπορεί κανείς να μάθει πολλά για τους άλλους, ανάλογα με το πως αντιδρούν στον θάνατο, ανάλογα με το πως τον υποδέχονται και πως του συμπεριφέρονται. Δεν είμαι κυνικός, σε καμιά περίπτωση, αλλά όταν βλέπω ακρότητες συναισθηματικού ξεσπάσματος, νιώθω πως υπάρχει, είτε υποκρισία, είτε συναισθηματική ανωριμότητα. Ναι μεν ο θάνατος μας πονά, αλλά αυτό δε δικαιολογεί τα πάντα. Ακόμη κι ο νεκρός, ίσως πάνω απ’όλα αυτός, οφείλει να έχει τον απόλυτο σεβασμό μας. Ναι μεν δεν είναι εκεί για να τον λάβει άμεσα, τον παίρνει όμως έμμεσα αφού συνεχίζει να κατοικεί εντός μας, τουλάχιστον μέχρι να τον ξεχάσουμε. Ακόμη και για ολόκληρες κοινωνίες μπορεί να βγάλει κανείς συμπεράσματα από τον τρόπο που μεταχειρίζονται τους νεκρούς τους.

Είχα γράψει όταν πήρα το πτυχίο μου πως θα αφήσω όλους μου τους ευεργέτες να ζήσουν μέσα από εμένα. Εννοείται πως δεν παίρνω αποφάσεις βάσει αυτών που πίστευαν οι άλλοι, τους αφήνω όμως να με συμβουλεύουν, απλά γιατί φαντάζομαι τι θα μου έλεγαν σε κάθε περίπτωση. Και ζώντας εγώ, καταφέρνω να δώσω φωνή έμμεσα στους άλλους που χάθηκαν.

Είναι λίγο παράξενο, αλλά μπορεί να πει κανείς ότι ο Σωκράτης πέθανε τελείως; Το ίδιο με κάθε αντίστοιχα μεγάλη προσωπικότητα του παρελθόντος. Όταν τους διαβάζουμε, έστω όσους μετέδωσαν το μήνυμα και κυρίως το παράδειγμά τους, δεν τους αφήνουμε να μπούνε μέσα μας, δεν τους δίνουμε την ευκαιρία να ζήσουν λίγο ακόμα αν μας επηρεάσουν; Αυτό είναι το πνεύμα που καταφέρνει να ζήσει μέσα στους αιώνες. Δεν είναι άυλη ψυχή που τριγυρνά σε άλλες διαστάσεις, είναι μεστός λόγος γραμμένος και τυπωμένος μέσα σε παπύρους, πλάκες και βιβλία. Οι χρονομηχανές αυτές μας φέρνουν σε επαφή με το παρελθόν και κάνουν το αδιανόητο πραγματικό. Η φωνή του νεκρού δεν παύει να ακούγεται παρά μονάχα όταν τον ξεχνούν όλοι.

Δεν είμαστε αθάνατοι, είμαστε και καλά θα κάνουμε να παραμείνουμε θνητοί. Ο άνθρωπος γεννιέται και πεθαίνει κι αυτή είναι η μοναδική μας κοινή μοίρα. Τώρα το αν μέσω της τεχνολογίας ξεκλειδώσουμε την αθανασία, ίσως να μην είναι κακό, αλλά το πώς θα χρησιμοποιηθεί, αν είναι υπέρ της συλλογικής ανθρώπινης ψυχής ή όχι, μένει να φανεί στην πράξη. Πάντως, το τέλος, είναι μια δικλείδα ασφαλείας που μας προστατεύει ως τώρα από τα καρκινικά κύτταρα.

Γινόμαστε όμως τέτοιοι, αθάνατοι, όταν γινόμαστε σοφοί αρκετά για να σκουντήξουμε λίγο παραπέρα τα όρια της ανθρωπότητας. Τότε είναι που αυτή θέλει να μας κρατήσει μέσα της. Λέμε ματαιοδοξία το να θέλει κάποιος να τον θυμούνται οι άλλοι όταν θα πεθάνει και είναι έτσι όταν καταφέρνει να το κάνει για τον λάθος λόγο. Μπορεί όμως να πει κανείς ματαιόδοξο κάποιον που άνοιξε τα μάτια στους άλλους; Ακόμη κι αν είναι παρόμοιο το συναίσθημα, τι το κακό έχει να’ναι ματαιόδοξος ένας επιστήμονας, ένας φιλόσοφος, ένας ευεργέτης του ανθρώπινου είδους. Το θέμα είναι να μην καταφέρνεις κάτι τέτοιο γιατί ξεκλήρισες ολόκληρους λαούς, γιατί τότε ναι, είσαι ένα σκουπίδι της ιστορίας, ένα παράδειγμα προς αποφυγήν.

Ο θάνατος, το τέλος, η ανυπαρξία, είναι που δίνει βάρος σε κάθε μας στιγμή. Κάθε δευτερόλεπτο είναι μοναδικό. Κάθε μέρα ξεχωριστή. Κάθε ζωή ένα θαύμα. Βλέπω γύρω μου τον κόσμο να σπαταλά τις στιγμές και τα δευτερόλεπτα, τις μέρες κι εν τέλει τις ζωές του, ασυνείδητα, αστόχαστα, άσκοπα. Υπάρχει, αναρωτιέμαι, μεγαλύτερη ύβρις στη ζωή από το να μη τη ζεις;