Αυτό που σήμερα μπορεί να ακούγεται σαν ανέκδοτο, αύριο ίσως γίνει ο κανόνας. Για την ακρίβεια, πιστεύω ότι για να υπάρξει το αύριο, οφείλει το ανέκδοτο να γίνει κανόνας.
Η ανθρωπότητα αποσκλαβώνεται σταδιακά αιώνα τον αιώνα. Δημιουργεί ιδέες που τροφοδοτούν τις αξίες της, τις προσεγγίζει από διάφορες οπτικές κάθε τόσο, τις τσεκάρει και τις επαναξιολογεί. Από τη φαρέτρα των αξιών της διαλέγει αυτές που θεωρεί σημαντικότερες την κάθε φορά και φτιάχνει συστήματα αξιών.
Βρισκόμαστε σε μια κατάσταση κατά την οποία αξίες όπως η ελευθερία έχουν καταφέρει να ανέβουν στην πυραμίδα των αξιών, καθιστώντας τη ως τη σημαντικότερη όλων, πράγμα που την κάνει καμιά φορά να έρχεται σε αντίθεση με άλλες αξίες, όπως αυτή της δικαιοσύνης. Ζούμε σε μια ασαφή κατάσταση μεταξύ της δικαιοσύνης των πολλών από τη μια και του δικαίου του ισχυρού από την άλλη. Το κράτος δικαίου είναι αυτό που σε θεωρητικό, κι όσο μπορεί σε πρακτικό επίπεδο, προτάσσει το δίκαιο των πολλών, μα χτυπιέται μονίμως από το δίκιο των δυνατών αυτού του κόσμου, τόσο από μέσα όσο κι από έξω. Η κατάσταση ισορροπεί μια προς τα εδώ και μια προς τα εκεί, ανάλογα με την ένταση των δυνάμεων που την επηρεάζουν. Το σίγουρο είναι ότι ο άνθρωπος είναι σε καλύτερη θέση από αυτή που ήταν τους προηγούμενους αιώνες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν έχει πολλά χιλιόμετρα ακόμη να διανύσει για να πούμε ότι ζει ελεύθερος.
Η ελευθερία όταν δεν πλαισιώνεται από κανόνες θεσμών όπως αυτοί του κράτους, μπορεί να καταλήξει σε τυραννία των λίγων έναντι των πολλών. Κι εδώ βλέπουμε τον καθοριστικό ρόλο του κράτους ως οντότητα, που ενώ είναι ένα στρεβλό σύστημα, μας παρέχει μια βάση για να στηριχθεί η βούληση των πολλών. Η ελευθερία είναι μια κατάσταση με επίπεδα τα οποία ανεβαίνουν σαν σκαλοπάτια. Υπάρχει ένα σημείο, που ίσως κανείς να μη μπορεί να το βρει, πέρα από το οποίο η ελευθερία εκφυλίζεται. Η ελευθερία για να έχει νόημα στη ζωή μας, οφείλει να βρει τον τρόπο ώστε να πάει χέρι χέρι με τη δικαιοσύνη, να είναι αγκαλιασμένες και οι δυο ώστε να ενισχύουν τη σχέση τους αλλά και να αποφεύγουν την υπερβάλλουσα επιρροή τους. Υπό μια έννοια, αν γίνει φιλοσοφική προσέγγιση, ενδεχομένως να μη μπορεί να οριστεί η ελευθερία δίχως να κάνει χρήση μέσα της την ουσία της δικαιοσύνης, κι αντιστοίχως, ίσως και η δικαιοσύνη, να μη σημαίνει τίποτα αν δεν εσωκλείει την ουσία της ελευθερίας.
Γιατί τα λέω όλα αυτά; Γιατί θέλω να αναδείξω τη δυσκολία και ίσως την νοητική αναπηρία μας να συνδέσουμε τις δυο έννοιες στις οποίες οφείλουμε να στηρίξουμε τον κόσμο που αναδημιουργούμε μονίμως. Ο δυτικός κόσμος ισχυρίζεται ότι στηρίζεται πάνω σε αρκετές αξίες και η πρώτη και καλύτερη είναι η ελευθερία. Ο καπιταλισμός του κάνει χρήση της αξίας αυτής. Μέχρι πριν λίγες δεκαετίες, στα κομμουνιστικά καθεστώτα δινόταν μεγαλύτερη σημασία στην αξία της δικαιοσύνης. Με την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, ο κόσμος έμεινε με ένα αφήγημα, αυτό το οποίο αξιοποιούσε την ελευθερία. Τα δυο συστήματα ήταν φαύλα γιατί δεν προσέγγιζαν τη ζωή κάνοντας χρήση και των δυο αξιών. Το σύστημα που επικαλούνταν τη δικαιοσύνη έχασε κυρίως γιατί δεν κατάλαβε πόσο σημαντικότερη είναι η αξία της ελευθερίας. Όμως, τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, γίναμε μάρτυρες μιας αποσάθρωσης του συστήματος που απέμεινε, γιατί έδωσε σημασία πλέον μόνο στην ελευθερία σπάζοντας τους δεσμούς της με τη δικαιοσύνη. Αυτή η κίνηση ανέδειξε την αυτοκαταστροφική διάθεση του συστήματος και των θεσμών του. Οι κρίσεις που προέκυψαν έχουν άμεση σχέση αιτιότητας με την κακή λογική, ή για την ακρίβεια, με την παράλογη στάση που επικράτησε. Ουσιαστικά, πρόκειται για την αρχή της πτώσης, μιας πτώσης του οικοδομήματος που έχει σαπίσει εκ των έσω. Μέχρι πριν λίγες εβδομάδες, το σύστημα αυτό ήταν παγκοσμιοποιημένο και μας τραβούσε όλους προς τα κάτω στην αφάνεια, πλέον, λόγω της κίνησης της Ρωσίας να ανακτήσει τον προηγούμενο ρόλο της, έναν ρόλο αντιδυτικό, οι συνθήκες αλλάζουν και τροφοδοτούνται με ιδέες τα αφηγήματα των νέων συστημάτων που ετοιμάζονται. Για άλλη μια φορά βλέπουμε πως οι εξουσίες, που ποτέ δεν κατάφεραν οι πολλοί να τις κερδίσουν, με τις υιοθετημένες τους ταυτότητές τους, ντύνονται κρύβοντας τη γύμνια τους κι επικαλούνται όλα αυτά στα οποία έκαναν τον κόσμο τους να πιστεύει. Αλλά η αντιπαλότητα που προέκυψε ξανά, θα ωθήσει τα συστήματα στο να γίνουν καλύτερα, ειδικά το σύστημα που είναι φαβορί. Υπό αυτή την έννοια, η κίνηση του Πούτιν και των ομοίων του, δίνουν λόγο ύπαρξης σε αυτό που πριν είχε περιέλθει σε κρίση ταυτότητας, με άλλα λόγια το ενδυναμώνουν κι αυτό είναι υπέρ του κόσμου στην ολότητά του. Ίσως από τα λίγα θετικά του νέου ψυχρού πολέμου.
Τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να γίνεται φανερό πως τα πράγματα δεν πάνε καλά σε κανένα τομέα της ζωής της ανθρωπότητας γιατί αυτή βρέθηκε μπρος σε υπαρξιακές απειλές που μέχρι τώρα δεν είχε, ή κι αν είχε, είτε δε τις γνώριζε, είτε δεν ήταν τόσο πιθανές ως αρνητικά αποτελέσματα. Σήμερα, βλέπουμε περισσότερο από ποτέ πόσο αναγκαίο είναι αυτός ο οργανισμός να αλλάξει ώστε να μην αυτοκαταστραφεί. Το σημαντικότερο βήμα για την επίλυση ενός προβλήματος είναι η αναγνώριση του προβλήματος, κι αυτό το έχουμε κάνει. Από εδώ και πέρα, κατανοώντας τη σημασία του, θα τείνουμε να αλλάζουμε. Κι οφείλουμε να αλλάξουμε, τον τρόπο που κάνουμε τα πράγματα να κινούνται, τον τρόπο που ζούμε μεταξύ μας, τον χαρακτήρα μας, τον τρόπο σκέψης μας. Για αυτό κάθομαι και πληκτρολογώ, παρόλο που φαίνεται να μην έχει νόημα, γιατί γράφω για να δω μέσα από τις γραπτές μου σκέψεις την πραγματικότητα που μόνο συναισθηματικά και με το ζόρι καταλαβαίνω, και μοιράζομαι αυτό το υλικό, που πάντα είναι πρόχειρο κι αδούλευτο, γιατί ίσως κάποιοι παράξενοι και περίεργοι το δούνε, γιατί ίσως να τους επηρεάσω, γιατί τουλάχιστον νιώθω πως βάζω το λιθαράκι μου μπρος σε μια αλλαγή που πιστεύω ότι θα γίνει κι απλά κοιτάζω να τη φέρω λιγάκι περισσότερο κοντά μου. Κι ως άνθρωπος δεν κάνω άλλο από το να δημιουργώ τον εαυτό μου ως τον άνθρωπο του μέλλοντος, ενός μέλλοντος που παρά την ασάφειά του προδιαγράφεται πάντα.
Έπειτα από μια ώρα γραψίματος, τώρα μπορώ να πιάσω και το θέμα στο οποίο ήθελα να αναφερθώ, το ηθικό επιχειρείν.
Το κείμενο αυτό, όπως και το προηγούμενο με τίτλο Ηθικός Καταναλωτισμός, είναι δυο κείμενα που ήθελα να γράψω εδώ και έναν χρόνο. Ουσιαστικά πρόκειται για ένα νέο νόμισμα και τις δυο του όψεις. Το νόμισμα αυτό λέγεται Ηθικός Καπιταλισμός κι αν και παράδοξος ως όρος, μπορεί στο μέλλον να γίνει συνηθισμένος. Η μια όψη του νομίσματος αφορά την κατανάλωση ενώ η άλλη την παραγωγή. Κάπου εδώ πρέπει να πω ότι για χρόνια είχα μια αρρώστια απέναντι στη λέξη καπιταλισμός, ήμουν σθεναρά κατά του. Γιατί; Γιατί καπιταλισμός σημαίνει εκμετάλλευση και τυραννία. Είναι η εκλεπτυσμένη εκδοχή της ζούγκλας. Ναι, κάθε άτομο έχει τα συμφέροντά του αλλά υπάρχουν και όρια, αυτά τα όρια είναι που ο καπιταλισμός υπερβαίνει τόσα χρόνια μιας και δίνει μεγαλύτερη έμφαση στο ατομικό ενώ από την άλλη κάνει λες και το συλλογικό δεν έχει σημασία. Το σύστημα αυτό, ως τώρα, λειτουργούσε με βραχυχρόνια λογική κι ας έκανε ότι δεν ήταν έτσι. Το ατομικό συμφέρον, εισάγοντας τη διάσταση του χρόνου, δεν μπορεί παρά να συστρατευθεί με άλλα συμφέροντα που κι αυτά από ατομικά γίνονται συλλογικά. Βλέπω αυτή την ανάγκη να έχει γίνει μεγαλύτερη από ποτέ, ο καπιταλισμός οφείλει να αλλάξει γιατί είναι αυτοκαταστροφική δύναμη για τη ζωή. Η σκέψη του ανθρώπου οφείλει να αλλάξει γιατί ως τώρα μας έκανε να σκάβουμε τον λάκκο με τα δόντια μας. Αν με ρωτούσε κάποιος για το ιδεατό που θα ήθελα σήμερα, θα απαντούσα πως χρειαζόμαστε τη σοσιαλδημοκρατία, μια μίξη σοσιαλισμού και δημοκρατίας, όμως αυτό είναι πολύ δύσκολο να επιτευχθεί. Γιατί; Γιατί για να έχεις τέτοια συστήματα χρειάζεσαι ποιοτικό ανθρώπινο κεφάλαιο, χρειάζεσαι ανθρώπους που να είναι κυρίως πολίτες κι όχι καταναλωτές ή υπήκοοι. Με βάση αυτό που έχουμε στα χέρια μας, θεωρώ ότι μπορούμε να διεκδικήσουμε αργά και σταθερά έναν ηπιότερο καπιταλισμό, εισάγοντας την ηθική μέσα του. Ποια ηθική; Καλό το ερώτημα. Ας μείνουμε με τα βασικά αυτής όπως τον σεβασμό στη ζωή, την προσπάθεια κατανόησης του άλλου όντους, τη μείωση του ανούσιου πόνου, την αύξηση της συνειδητότητας.
Οφείλουμε να αυξήσουμε τη συνειδητότητα στον κόσμο μας, ώστε να δουν οι περισσότεροι, να πληροφορηθούν και να αποκτήσουν νέες οπτικές και κατ’επέκταση προσεγγίσεις στα πράγματα που μας επηρεάζουν όλους. Η κοινωνική αλλαγή θα προκύψει μόνο όταν αλλάξει το άτομο, αλλά το άτομο δεν είναι ξέχωρο από την οικονομία. Η οικονομία, είναι το αίμα της ανθρωπότητας κι αυτό μου πήρε πολλά χρόνια για να το μάθω. Προσπάθησα να επικεντρωθώ μόνο στις εγκεφαλικές της δραστηριότητες και στο πνεύμα της, αλλά δίχως το αίμα, δεν υπάρχει το σώμα κι άρα η οντότητα που είμαστε. Για να αναπτυχθεί περαιτέρω λοιπόν ο οργανισμός που είμαστε, οφείλουμε να αλλάξουμε σε όλα τα επίπεδα. Ο καταναλωτισμός μας να γίνει πιο ηθικός από τη μια και η επιχειρηματικότητα να προσεγγιστεί κι αυτή ηθικά από την άλλη. Ως άτομο, δεν μου αρέσει η ιδέα να εργάζομαι για κάποιον άλλο, όσες φορές κι αν βρέθηκα σε αυτή την κατάσταση ένιωθα ένα πνίξιμο. Προτίμησα και προτιμώ την επιχειρηματικότητα, με όλα τα θετικά κι αρνητικά που αυτή φέρει. Αλλά, ως άτομο επίσης που αλλάζει συνειδητά τον τρόπο σκέψης του κι άρα τη συμπεριφορά του, δεν μπορώ να αποδεχθώ πλέον τις παλιές συνθήκες και προτάσεις. Επιδιώκω να είμαι πλέον ηθικός καταναλωτής και θέλω να γίνω ηθικός επιχειρηματίας. Κι όσο κοινότοπο κι αν αυτό ακούγεται, αξίζει να πούμε ότι η ουτοπία μας βοηθά να προχωρούμε. Ξέρω ότι δε θα υπάρξει ηθικός καπιταλισμός στην πράξη, το να προσπαθώ να γίνομαι πιο ηθικός ωστόσο ως οικονομικό ον θα ωφελήσει τόσο εμένα προσωπικά όσο και τους άλλους. Αν κάνουμε πιο ηθική την οικονομία, απαλύνουμε τους πόνους της ανθρωπότητας, μειώνουμε την ένταση των υπαρξιακών απειλών μας κι αλλάζουμε ως ανθρωπότητα. Είναι σα να λέμε πως το αίμα μας καθαρίζει και γιατρεύεται. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα καλύτερες λειτουργίες στα όργανα και στο σώμα. Το μυαλό μας θα πάρει καθαρό οξυγόνο, θα ηρεμήσει, θα σκεφτεί καθαρότερα, θα δει καλύτερα.
Τι είναι το ηθικό επιχειρείν κι ο ηθικός επιχειρηματίας; Είναι ένα σύνολο ιδεών που ένας άνθρωπος θέλει να αξιοποιήσει προς όφελος δικό του και της κοινωνίας. Για αρχή, η θεωρία αυτή βγάζει τις παρωπίδες κι αποδέχεται ότι η μόνη θεωρία αξιών με ισχύ είναι αυτή που λέει ότι το κέρδος είναι η πληρωμή που δε δόθηκε, είναι δηλαδή ένα μικρό κλέψιμο, από τους παραγωγικούς συντελεστές. Το κέρδος ως έννοια είναι, το κάτι παραπάνω. Ακόμη και σήμερα προσπαθούν οι οικονομολόγοι να ξεπλύνουν το κέρδος των επιχειρηματιών λέγοντας πως το κέρδος τους αφορά στην ανάληψη ρίσκου κι όλων των βαρών που αυτοί παίρνουν, αλλά δεν νομίζετε ότι υπερπληρώνεται το ρίσκο και τα άγχη τους; Το κέρδος προκύπτει γιατί οι συντελεστές της παραγωγής δεν παίρνουν δίκαιη ανταμοιβή και αυτό συμβαίνει γιατί το σύστημα ευνοεί τον επιχειρηματία. Στη μάχη των συμφερόντων που από τη μια παραλληλίζονται αλλά από την άλλη διασταυρώνονται και συγκρούονται νικητής βγαίνει σχεδόν πάντα ο επιχειρηματίας. Αυτό συμβαίνει γιατί οι εργασιακές συμβάσεις και τα συνδικάτα έχουν χτυπηθεί εκ των έσω και σταμάτησαν να διεκδικούν τα δίκαια αιτήματά τους. Σε αυτόν τον πόλεμο, ο καθένας κοιτάζει το συμφέρον του δίχως να σκέφτεται και το συμφέρον όλων κι έτσι καταλήγουμε με ένα σύστημα στρεβλό που κάνει χρήση του παράλογου. Η σοφία απέχει πολύ από τους ανθρώπους που ασχολούνται έντονα με αυτά για να δουν πως σε βάθος χρόνου τα συμφέροντα παραλληλίζονται. Κρατάμε κακό αίμα για την ανθρωπότητα γιατί παράγουμε τόσο πολλά που όμως δε μοιράζονται με δικαιότερο, σίγουρα όχι δίκαιο, τρόπο, και δημιουργούμε φαύλες συνθήκες ζωής. Ο επιχειρηματίας που βλέπει τα πράγματα έτσι αναγνωρίζει ότι παίρνει περισσότερα από όσα του αναλογούν και για τον λόγο αυτό νιώθει μια ντροπή για όσα κερδίζει. Προσπαθεί κατ’επέκταση να επιστρέφει στην κοινωνία όσο περισσότερα μπορεί κι αυτό σχετίζεται με τον εγωισμό του, πόσο δυνατός είναι ως χαρακτήρας για να νικά τον ίδιο τον εαυτό του. Οι περισσότεροι που ασχολούνται με επιχειρήσεις δυστυχώς είναι καμένα φρούτα, είναι έξυπνοι αλλά όχι και σοφοί άνθρωποι που βάζουν τον εαυτό τους πάνω από τους άλλους. Αδυνατούν να αναγνωρίσουν τη σημασία της εργασίας που κάνουν χρήση της, της συμπεριφέρονται πολλές φορές ως αφεντικά αντί απλά ως εργοδότες. Μια επιχείρηση, από τη στιγμή που απασχολεί το προσωπικό της για τη μισή ζωή του, οφείλει να γίνεται αρεστή, σχεδόν να λειτουργεί ως οικογένεια. Ο επιχειρηματίας οφείλει να ενδιαφέρεται για τους εργαζομένους του, οι οποίοι είναι πάνω από όλα συνεργάτες του. Έρχονται από κοινού για να πετύχουν μικρούς προσωπικούς στόχους αλλά και συλλογικό σκοπό. Στο σύστημα που έχουμε δημιουργήσει, οι επιχειρήσεις παίζουν πολύ μεγάλο ρόλο, είναι φορείς εν δυνάμει κοινωνικής αλλαγής, φέρουν ευθύνες απέναντι στο σύνολο κι όσες από εδώ και στο εξής αναγνωρίσουν τον ρόλο αυτό και κάνουν χρήση του, θα αξιοποιήσουν έναν ακόμη, ίσως στο ορατό μέλλον καθοριστικό παράγοντα επιτυχίας τους. Οι επιχειρηματίες, οι επενδυτές και οι μέτοχοι θα πρέπει να αλλάξουν μυαλά και να συνειδητοποιήσουν τί προκαλούν στην κοινωνία. Η ευθύνη που τους βαραίνει είναι πραγματικά πολύ μεγάλη. Το κέρδος πρέπει να πάρει τη σημασία που του πρέπει κι από αυτοσκοπός των επιχειρήσεων θα πρέπει να γίνει μέσο ενός άλλου, πιο ευγενούς σκοπού που αφορά στην κοινωνική προσφορά. Ο άνθρωπος είναι φυλακισμένος εδώ και χρόνια στην δουλειά του, είτε εργαζόμενος είτε εργοδότης, για αυτό και θα πρέπει να βρούμε τρόπο να κάνουμε τη ζωή του πιο υποφερτή και πιο μεστή.
Το ηθικό επιχειρείν μας χτυπάει την πόρτα έντονα κι εμείς, αν θέλουμε να λογιζόμαστε ως άνθρωποι της πράξης, άνθρωποι που κάνουν τα πράγματα να κινούνται, άνθρωποι που θέλουν να δημιουργήσουν έναν καλύτερο κόσμο για όλους, οφείλουμε να του την ανοίξουμε.
Το κακό που έχει προκαλέσει ως τώρα το συμβατικό επιχειρείν είναι πέρα από κάθε μέτρο. Η κλιματική αλλαγή, η οικονομική ανισότητα, η διαφθορά του κόσμου είναι λίγα μόνο από αυτά που το σφραγίζουν. Για να βελτιώσουμε την κατάσταση θα πρέπει να ρίξουμε μια καλή ματιά και σε αυτή την όψη του νομίσματος που ακούει στο ηθικός καπιταλισμός.
Ο ηθικός καπιταλισμός είναι το πρώτο βήμα της ανθρωπότητας μπρος στην απελευθέρωσή της από τον ίδιο της τον κακό εαυτό. Τα επόμενα βήματα ας τα καθορίσουν οι μέλλουσες γενεές. Προς το παρόν έχουμε δυο σημαντικά εργαλεία για να καλυτερεύσουμε άμεσα τη ζωή, τον καταναλωτισμό από τη μια και το επιχειρείν που παράγει από την άλλη. Ας καινοτομήσουμε εισάγοντας την ηθική, ας γίνουμε πιο σοφοί, μήπως και καθαρίσουμε το αίμα μας ως ανθρωπότητα, είναι ζωτικής σημασίας για το πνεύμα.
Ο ηθικός καπιταλισμός μπορεί να μειώσει την εκμετάλλευση και να αυξήσει την ελευθερία, κι ακόμη κι αν δεν τις τελειοποιήσει θα μας παρέχει τουλάχιστον καλύτερες συνθήκες ζωής. Μου στοίχισε πολύ, με συναισθηματικούς όρους, το να κάνω βήματα πίσω από τις άλλοτε θέσεις μου για να δω τα πράγματα έτσι όπως τα παρουσιάζω.
Τα συστήματά μας αξίζει να τα εμφυσήσουμε τόσο με την αξία της ελευθερίας όσο και με την αξία της δικαιοσύνης. Το δύσκολο θα είναι μόνο να βρούμε την κατάλληλη ισορροπία. Από τη στιγμή που επιλέγουμε την ύπαρξη όμως δεν έχουμε να κάνουμε άλλο από το να συνεχίσουμε τον αγώνα προς το φως.
Στοχαστής 